دشت شیراز در آغاز دوره شهرنشینی (فاز لپویی)
مقدمه — چرا «لپویی» اهمیت دارد؟
مرحلۀ لپویی نشانگر گذار مهمی است: از نِمودهای روستا-محورِ نوسنگی به روندهایی که سرانجام در قرن‌های بعدی به پدید آمدنِ جامعه‌ها و شهرهای متمرکز منجر می‌شود. این دوره که بین حدود ۳۹۵۰ تا ۳۴۰۰ پ.م قرار می‌گیرد (Sardari 2013; Sumner 1972)، با تغییرات چشم‌گیر در سبک سفال، معماریِ روستایی و ساختارهای اقتصادی همراه است. شواهد این مرحله در گوشه‌هایی از دشت شیراز، مهم‌تر از همه در تپهٔ شاه قلی بیگی، به‌دست آمده است. محوطه‌ای که می‌تواند گویای آغازِ فرآیندِ شهرنشینی در این منطقه باشد.
۱. موقعیتِ تپهٔ شاه قلی بیگی (شاهقلیبیگای ب)
مختصات تقریبی N 3275420 / E 643790 (R39
محل: جنوبِ خیابان پاسارگاد غربی — مجاورت خیابان خسروی؛ در جنوب‌غربیِ تپهٔ پوستچی و حدود ۴۵۰ متر فاصله از آن.
بر اساس تصاویر هوایی قدیمی و بازدید میدانی حدود ~ ۱۲۰ × ۱۳۰ متر ابعادِ آثار باقیمانده است؛ ارتفاع تپه نسبت به زمینِ پیرامون احتمالاً کمتر از ۱ متر (به‌دلیل تسطیح‌های پسین) میباشد.
در جریانِ عملیاتِ برداشتِ خاک برای احداثِ ساختمان، هیئتِ کاوشِ تپهٔ پوستچی در بهمنِ ۱۳۹۹ بقایایی از لایه‌های فرهنگی، خاکستر و پراکندگی فراوان سفال را در محلِ شاه قلی بیگی مشاهده و نمونه‌برداری نمود.
مشاهداتِ مکتوب عبارت‌اند از:
ترانشه‌ها و گمانه‌هایی که تا عمقِ ~۲ متر لایه فرهنگی برجای محوطه را آشکار ساختند.
لایه خاکسترِ پیوسته و افق‌هایی از خاکِ سبزرنگ که نشانهٔ فعالیت‌های خانگی و بهره‌برداریِ محلی‌اند.
بقایای یک پیتِ بزرگ (pit) و مقدار قابل‌توجهِ ذغال که نشان از استفادهٔ مکرر از آتش در محل دارد.
برش‌های افقی و عمودیِ لایه‌ها، شواهدی از تغییر سطحِ دشت در طول زمان (حدود ۲ متر بالا یا پایین شدن سطح زمین محلی در بازهٔ استقراری).
۳. مجموعهٔ سفالیِ لپویی — ویژگی‌ها، فرم‌ها و مواد
مطالعهٔ ۲۸ قطعهٔ سفالِ نمونه‌برداری‌شده نشان می‌دهد که تمامی آنها متعلق به مرحلۀ لپویی هستند و ویژگی‌های زیر را دارا می‌باشند:
ویژگی‌های کلی
رنگ غالب سفالها قرمز (قرمزِ ساده) — بسیاری از قطعات دارای سطح صیقلی هستند.
ساختار خمیر: خمیر نسبتاً سبک با ذراتِ معدنی سفیدرنگ (احتمالاً آهک یا کلسیم) که در برخی نمونه‌ها با ذراتِ شن آمیخته است.
پخت و پرداخت: سفالها در طیفی از قطعات صیقلی تا سطوح نسبتاً خام را در بر میگیرند و چند قطعه پرداختِ خوب‌تری نشان می‌دهند که فنّ سفال‌گری در حالِ ارتقا بوده است.
فرم‌ها و لبه‌ها
لبه‌ها: اغلب لبِ عمودی یا لبه‌های اندکی متمایل به بیرون؛ تنها یک نمونه دارای لبهٔ حالت‌دارِ برجسته است.
اشکال ظرف: بیشتر فرم‌ها ساده، استوانه‌ای یا کاسه‌مانندِ پایه‌دارِ ساده؛ فرمِ لب‌های عمودی و نسبتاً بلند متداول است.
نشانه‌های تزئینی و اختلاطِ فرهنگی
برخی قطعات دارای پوشش غلیظ هستند؛ چند قطعه دارای رنگِ خاکستری متمایل به قهوه‌ای.
دو قطعه از مجموعه، نشانه‌هایی از خمیر و پرداخت شبیه سفالِ باکون ظریف (سفالِ نخودی با آمیزه شن و پختِ بهتر) را نشان می‌دهند. این امر احتمال تداوم یا تأثیرِ سنتِ فاز جدید را در زمانِ لپویی دلالت می‌کند.
وجودِ ذراتِ آهکی یا گچ در خمیر برخی ظروف، می‌تواند نشان‌دهندۀ موادِ محلیِ افزوده شده برای بهبودِ خواصِ خمیر یا ارتقای پخت باشد.
تفسیرِ لایه‌نگاری و ساختارِ استقراری
لایه های مشاهده‌شده (خاکستر، بقایای پیت، لایه‌های سیاهِ زغالی) نشان از فعالیتِ دائمی و رفت‌وآمدِ تابعِ فصلی در این مکان دارد.
عمقِ افق‌های استقراری تا ۲ متر و وجودِ سطوحِ خاکسترِ مکرر دلالت دارد بر دوره‌هایی از استفادهٔ مکرر و احتمالاً انباشتی از فعالیتِ خانگی و کشاورزی.
تغییر در سطحِ دشت (دو متر اختلافِ سطح بین سطوحِ باستانی و امروز) می‌تواند ناشی از فرسایشِ تدریجی، ته‌نشینیِ سیلابی یا خاک‌برداری‌های پسین باشد؛ این موضوع باید در تحلیل‌های آتی با مطالعاتِ رسوب‌شناسی و OSL بررسی شود.
معناشناسیِ سفالِ لپویی در بسترِ فرهنگیِ منطقه
دورهٔ لپویی به‌عنوان یک مرحلهٔ انتقالی در مرزِ عصرِ نوسنگیِ متأخر تا آغازِ پیچیدگی‌های شهری تلقی می‌شود. سفالِ قرمزِ ساده و صیقلیِ لپویی ممکن است نشان‌دهندۀ یک سنتِ محلیِ متمایز می باشد که هم‌زمان با نفوذِ عناصرِ تکنیکیِ باکون ادامه یافته است.
وجودِ نمونه‌های نزدیک به باکون حاکی از تماسِ فرهنگی یا انتقالِ فن است؛ این تماس‌ها می‌تواند از طریقِ شبکه‌های مبادله، مهاجرت‌های گروهی یا تأثیرپذیریِ تدریجیِ محلی از الگوهایِ گسترده‌ترِ منطقه‌ای بوده باشد.
پیامدهای بزرگِ باستان‌شناختی و اهمیتِ منطقه‌ای
تپهٔ شاه قلی بیگی، هرچند تسطیح شده و اکنون آسیب‌دیده، تنها محوطۀ شناخته‌شدهٔ دشتِ شیراز با سندِ قطعیِ نسبت‌داده‌شده به مرحلۀ لپویی است و بنابراین اهمیتِ تحقیقاتیِ بالایی دارد.
مدارکِ به‌دست‌آمده می‌توانند نشان دهند که روندِ شهرنشینی در جنوبِ ایران احتمالا دیرتر و به‌صورتِ محلی آغاز شده و از ترکیبِ سنت‌های بومی و تأثیراتِ میان‌منطقه‌ای شکل گرفته است.
مرحلۀ لپویی در دشتِ شیراز یک گامِ کلیدی در روندِ انتقالِ جوامعِ محلی به ساختارهای متمرکزتر و در نهایت شهرنشینی است. تپهٔ شاه قلی بیگی، با مجموعهٔ سفالِ قرمزِ ساده و لایه‌های فرهنگیِ عمیق، به‌مثابۀ یک «پنجره» به دنیای نیمۀ هزارهٔ چهارم پ.م در فارس عمل می‌کند.