قلعه‌بندر (قلعۀ فهنـدژ) — تاریخ، موقعیت، معماری و پیشنهادهای پژوهشی

مقدمه — چرا قلعه‌بندر اهمیت دارد؟

قلعه‌بندر (ملقب در منابع به قلعۀ فهندژ، پهندز، قهندز و شکل‌های تاریخی دیگر) از نقاط برجستهٔ تاریخی پیرامون شیراز است که به‌دلایل موقعیت استراتژیک، مجموعهٔ چاه‌های سنگی و حضور در روایات تاریخی، هم برای تاریخ‌نگاران و هم برای باستان‌شناسان جذاب است. اگرچه پژوهش‌های نظام‌مند باستان‌شناختی گسترده‌ای روی این قلعه انجام نشده، شواهد مکتوب و مشاهدات سطحی نشان می‌دهند که سایت دست‌کم در دوره‌های ساسانی تا صفوی کاربست‌های مهم داشته است.

موقعیت جغرافیایی و چشم‌انداز دفاعی

قلعه‌بندر در شمال‌شرقی شیراز، بر فراز تپه‌ای مشرف بر دشت قرار گرفته است (مختصات تقریبی: 29°37′67″شمالی، 52°34′73″شرقی). ارتفاع قله حدود 100 متر است و شیب‌های تند جنوب، غرب و شمال باعث شده تا قلعه بر دشت شیراز و مسیرهای بازرگانی/نظامی پیرامون تسلط یابد — ویژگی‌ای که آن را برای استقرار سازه‌های دفاعی و کنترل مسیرها مناسب کرده است.

برای دیدن دقیق روی نقشه (Google Maps) کافی است اینجا کلیک کنید:

نکات کلیدی موقعیت:

دید بلند و اشراف بر گذرگاه‌های شمال و شرق شیراز.
نزدیکی به مسیر سنتی منتهی به آرامگاه سعدی — امتیاز در کنترل راه‌ها.
ثبت شدۀ ملی (ثبت با عنوان «قلعۀ فهندژ»، شمارهٔ ثبت 4524، تاریخ ثبت: 13/05/1380).

پیشینه پژوهشی — چه مطالعاتی انجام شده؟

تا امروز کاوش باستان‌شناختی منظم و گسترده‌ای در قالب گمانه‌زنی نظام‌مند یا فصل کاوش‌های منسجم انجام نشده است. مطالعات و گزارش‌های موجود عمدتاً بر پایهٔ بررسی‌های سطحی، یادداشت‌های میدانی و قرائت منابع تاریخی است. مهم‌ترین کارها و گزارش‌ها که دست‌ماهِ پژوهشگرانی چون ویتکمب، هوسِر و گزارش ثبت ملی هستند را می‌توان این‌گونه خلاصه کرد:

مطالعات تفصیلی تاریخی و توصیف یافته‌های سطحی توسط محققانی مانند Whitcomb (1985)؛
گزارش ثبت ملی با خلاصه‌ای از بررسی و معرفی محوطه (گزارش ثبت قلعۀ فهندژ، 1380)؛
تحلیل‌های توصیفی و طبقه‌بندی سفالینه‌ها و مقایسه با مجموعه‌های محلی (Hauser به‌نقل از Whitcomb)؛
شناسایی اشکال مختلف نام قلعه در منابع تاریخی (قزوینی، شهبازی و دیگران) و بحث‌های زبانی-تاریخی پیرامون ریشهٔ نام.

نتیجهٔ کلی: شواهد مکتوب و سفالینه‌های سطحی حاکی از استقرار و ادامه استفاده از قلعه در دوره‌های ساسانی تا صفوی است؛ اما برای تعیین توالی دقیق معماری، کاربردهای کارکردی و لایه‌بندی زمانی نیازمند کاوش‌ دامنه دار باستان‌شناختی هستیم.

نام قلعه: از «بهندر» تا «قلعه‌بندر»

نام این قلعه در منابع گوناگون به اشکال متفاوت ثبت شده است: فهندژ، پهندز، مهندر، قهندز، بندر و...
تحقیقات زبانی و تاریخی نشان می‌دهد که یکی از قرائت‌های قدیمی «بهندر» یا «پهندِر» بوده که با گذشت زمان و تحریفات محلی به شکل‌های امروزین درآمده است. پژوهشگران مختلف (قزوینی، شهبازی، و غیره) ریشه‌ها و تحولات این نام را از منظر متون فارسی و عربی بررسی کرده‌اند؛ اما رسیدن به یک نتیجهٔ قطعی مستلزم مطالعهٔ منابع دست‌اول و سندشناسی تخصصی است.

بازخوانی تاریخی (خلاصهٔ دوره‌ها)

بر اساس منابع تاریخی جمع‌بندیِ تقریبیِ دوره‌های ساخت، مرمت و تخریب به‌شرح زیر ارائه شده است:

دورۀ نخست: ساخت اولیه — احتمالاً دورۀ ساسانی (پیشنهاد: شاپور دوم یا دوره‌های میانی ساسانی).
دوره‌های مرمت و تجدید: مرمت‌هایی در دوران آل‌بویه (327 هـ.ق.)، عضدالدوله، و مرمت‌های متأخرتر (ایام سلجوقیان، تیموریان و مظفریان) گزارش شده‌اند.
تخریب نهایی: گزارش‌هایی از تخریب پس از دورۀ صفوی (پس از حدود 1031 هـ.ق.) وجود دارد.
فترات رکود: سه دورهٔ طولانیِ فترت (پسا-فتوح، پسا-سلجوقی، و از دورۀ صفوی تا عصر حاضر).

این بازخوانی مبتنی بر منابع تاریخی است و برای تأییدِ دقیق باید با شواهد باستان‌شناختی میدانی همگرا شود.

معماری بازمانده و ساخت‌مواد

قالب کلی نقشهٔ قلعه نامنظم (تا حدودی ذوزنقه‌ای) است. بخش‌هایی از حصار خارجی در گوشه‌های شمال‌غربی و شمال‌شرقی با قطر دیوارهایی بیش از 7 متر (که امروز بخش‌هایی از آن حدود 2.5 متر باقی‌مانده) دیده می‌شود. در جناح جنوبی بقایای دیواری تا بیش از 5 متر ارتفاع و ضخامت حدود 1.2 متر وجود دارد. مصالح اصلی استفاده‌شده: سنگ محلی، ملات (مات)، آجر و گچ-آهک.

چاه‌ها: سه چاهِ برجسته و رازهای آن‌ها

بر فراز قلهٔ قلعه سه چاه سنگی عمیق وجود دارد که از مهم‌ترین جلوه‌های این محوطه‌اند:

چاه قلعه‌بندر (چاه بزرگ): دهانهٔ مستطیل 4×3 متر؛ درگذشته پوشانده شد برای حفاظت. گزارش‌های قدیمی عمق متفاوتی ذکر کرده‌اند (از حدود 88 تا 102 متر)، اما بسیاری از اختلافات به پرشدگی کفی و انتقال رسوبات برمی‌گردد.
چاه دختـر: دهانهٔ مدور؛ پیمایش گروه‌های محلی (باشگاه کوهنوردی) در سال‌های اخیر عمق کنونی حدود 140 متر گزارش کرده‌اند؛ سطح فعلی کف احتمالاً بالاتر از کف اصلی است. دیواره‌های آجری، طاقچه‌های کوچک و انباشته‌های رسوبی گزارش شده‌اند.
چاه پیرزن: دهانه مستطیل کوچک‌تر و پلکان حجاری شده در دل صخره.

کارکرد این چاه‌ها عمدتاً تأمین آب ساکنان و مدافعات در شرایط محاصره بوده است؛ برخی روایت‌ها (داستان‌ها و سفرنامه‌ها) نیز استفاده‌های کیفری و آیینی از آن‌ها را گزارش کرده‌اند (روایات مجازات انداختن افراد در چاه).

منابع مادی: سفالینه‌ها و مهرها

بررسی‌های سطحی نمونه‌هایی از سفالینه‌های دوره‌های ساسانی و اسلامی میانه را نشان می‌دهد. طبقه‌بندی سفال‌های گزارش‌شده (به‌نقل از Hauser/Whitcomb) شامل سفال‌های بدون لعاب، سفال‌های آبی–سیاه، شبه‌چینی و قطعاتی شبیه «شاه‌عباسی» است. همچنین مهرهایی با عناوین پهلوی (mgwx / mgwh) که به مناصب یا نهادهای مرتبط با موبدان اشاره دارد، در مجموعه‌های مرتبط بحث‌برانگیز است و می‌تواند دال بر کارکرد اداری-مذهبی سایت در دورهٔ ساسانی باشد.

روایت‌ها و افسانه‌ها — چاه مرگ و نقش در فرهنگ محلی

قلعه‌بندر در افکار عمومی و سفرنامه‌ها به‌واسطهٔ چاه‌های عمیق و روایات محلی (افسانه‌هایی که اجزایی از «هزار و یک شب» را یادآورند) جای ویژه‌ای دارد: داستان‌های مجازات، گفته‌ها دربارهٔ گنج‌ها و دفن گنجینهٔ پادشاهان ساسانی — همه بخشی از حافظۀ فرهنگی محل را شکل داده‌اند. این افسانه‌ها، گرچه منبعِ تاریخی مستقلی نیستند، نشان‌دهندهٔ اهمیتی‌اند که مردم محلی و روایت‌های شفاهی برای این مکان قائل بوده‌اند.

خلأها و پیشنهادهای پژوهشی (برای کاوشِ آینده)

برای تبدیل دانسته‌های پراکنده به تاریخ مستدل میدانی، پیشنهادهای اولیهٔ پژوهشی:

کاوش دامنهدار باستان‌شناختی: تعیین توالی لایه‌ای، تاریخ‌گذاری (C14، سرامیک‌نگاری) و یافتن ساختارهای تدفینی/اداری.
مطالعهٔ منظری (LiDAR / نقشه‌برداری دقیق): تعیین حد دقیق پلان قلعه، دیواره‌ها، راه‌ها و تطبیق با منابع تاریخی.
آنالیز سفالینه و مهرها: مقایسهٔ سرامیک‌های سطحی با مجموعه‌های مشخصِ دوره‌ای برای دسته‌بندی دقیق‌تر.
مطالعهٔ هیدرولوژیکِ چاه‌ها: بررسی عمق اصلی و مسیر ارتباطی به قنات سعدی؛ نمونه‌برداری از رسوبات برای تاریخ‌گذاری و محیط‌زیستی.
جمع‌آوری و ضبط روایت‌های شفاهی: ثبت افسانه‌ها، داستان‌های محلی و سفرنامه‌ها به‌عنوان مکمل ادبی و فرهنگی.

Whitcomb, D. S. (1985). Before the Rosses and Nightingales: Excavations at Qasr-i Abu Nasr, Old Shiraz. New York: The Metropolitan Museum of Art.
Frye, R. N. (1973). Sasanian Remains from Qasr-i Abu Nasr: Seals, Sealings, and Coins (eds./chapters in edited volume). Cambridge, MA: Harvard University Press.
Upton, J. M. (1973). The site and the description of the sealings. In R. N. Frye (Ed.), Sasanian Remains from Qasr-i Abu Nasr, Seals, Sealings, and Coins (pp. 6–25). Cambridge, MA: Harvard University Press.
Gignoux, Ph. (1985). Les bulles sassanides de Qasr-i Abu Nasr (Collection du Metropolitan Museum of Art). In Papers in Honour of Professor Mary Boyce, Acta Iranica (Vol. 24, No. 10). Leiden: E. J. Brill.
Bivar, A. D. H. (1969). Catalogue of the Western Asiatic seals in the British Museum, Stamp seals, II. Sasanian Dynasty. London: British Museum. (مراجع مهرشناسی مرتبط با مجموعه‌های ساسانی و موارد مربوط به قصر ابونصر)
قزوینی، م. (1324). «قلعۀ بندر در حوالی شیراز». یادگار، 17، 28–37.
«گزارشِ ثبتی قلعهٔ فهندژ» / Registration Report of Fahandezh (قلعه‌بندر). (1380). آرشیو: مرکز اسناد اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان فارس (گزارشِ ثبت ملی؛ شمارهٔ ثبت 4524).
عسکری‌چاوردی، ع. (1391). «گزارش بررسی و نقشۀ باستان‌شناسی دشت شیراز» (گزارشِ غیرمنتشرشده). شیراز: مرکز اسناد اداره‌کل میراث‌فرهنگی، استان فارس.
باشگاه کوهنوردی و اسکی شیراز جوان. (1391). «تاریخچه و گزارش بازدید از چاه قلعه-بندر» [نسخهٔ الکترونیکی]. بازیابی‌شده در 15/10/99 از: http://www.shirazjavanclub.com/index.php/fa/component/k2/item/266-14-10-1391
باشگاه کوهنوردی و اسکی شیراز جوان. (1392). «گزارش اکتشاف چاه دختر، عمیق‌ترین چاه مصنوعی تاریخی کشور» [نسخهٔ الکترونیکی]. بازیابی‌شده در 15/10/99 از: http://www.shirazjavanclub.com/index.php/fa/2019-09-01-18-56-51/2019-09-01-19-10-04/269-2019-09-05-18-52-12
ابن‌فوطی، ع. ر. ب. أ. (1424). الحوادث الجامعه و التجارب النافعه فی المایه السابعه. تحقیق: مهدی النجم. بیروت: دارالکتب العلمیه. (شواهد متنی/سفرنامه‌ای دربارهٔ مجازات و چاه در حوالی شیراز که به چاه قلعه‌بندر نسبت داده شده)
Wills, Ch. J. (1891). In the Land of the Lion and the Sun. London / New York / Melbourne: Ward, Lock & Co. (سفرنامه و مشاهدات میدانی؛ گزارش‌هایی دربارهٔ چاه قلعه-بندر).
Wills, Ch. J. (1886). Persia as It Is: Being Sketches of Modern Persian Life and Character. London: Longmans, Green and Co. (گزارش‌های میدانی پیرامون چاه و محوطهٔ قلعه).
زیانی، ج. (1388). دل‌نوشته‌هایی از فرهنگ، آداب و رسوم و باورهای مردم شیراز. شیراز: آوند اندیشه. (متن و مطالب محلی مرتبط با افسانه‌ها و یادکردهای چاه قلعه-بندر).
زیانی، ج. (1394). «چاه قلعۀ بندر». عصر مردم، شمارهٔ 5554، پنج‌شنبه 5 شهریور 1394، ص. 7. (خبر / گزارش محلی دربارهٔ چاه)
زرکوب‌شیرازی، ا. (1350). شیرازنامه. تهران: بنیاد فرهنگ ایران. (متنی تاریخی — حاوی روایات و ذکر رویدادهای مرتبط با قلعۀ فهندژ / قلعه‌بندر).
حسینی‌فسایی، ح. ه. (1382). فارسنامهٔ ناصری (2 جلد). به‌کوشش: منصور رستگار فسایی. چاپ سوم. تهران: انتشارات امیرکبیر. (شمارۀ مطالب تاریخی مرتبط با دژ/قلعه‌های پیرامون شیراز از جمله قلعۀ فهندژ)
تاورنیه، ژ.-ب. (1383). سفرنامۀ تاورنیه. ترجمه: حمید شیرانی. تهران: نیلوفر. (سفرنامه با یادداشت‌های میدانی دربارهٔ دژها و چاه‌ها در منطقهٔ شیراز)
فرصت‌شیرازی، م. ن. ج. (1362). آثار عجم. تهران: یساولی (فرهنگسرا). (اطلاعات و برداشت‌های مربوط به یادکردهای چاه و محوطه در متون سفرنامه‌ای)
Frye, R. N. (1966 / 1968). مقالات و فصل‌ها دربارهٔ مهرها و sealings ساسانی مرتبط با مجموعه‌های قصر ابونصر. در: مجموعه مقالات بین‌المللی (ارجاعات تخصصی به مهرها و بازتاب‌های اداری-مذهبی در Qasr-i Abu Nasr).