نقش‌برجسته‌های برم دلک شیراز | میراث کمترشناخته‌شده ساسانیان

برم دلک شیراز (Barm-e Delak) یکی از آثار تاریخی مهم دوران ساسانی است که در حدود ۱۰ کیلومتری جنوب‌شرقی شهر شیراز، در دامنه کوه و کنار چشمه‌ای طبیعی قرار دارد. نام آن در زبان پهلوی به معنای «قلب بهرام» است.
این مجموعه شامل سه پنل سنگی است که دو نقش‌برجسته اصلی ساسانی روی آن‌ها حکاکی شده‌اند. ارتفاع نقش‌ها حدود ۶.۵ متر بالاتر از سطح زمین است و بر روی برآمدگی سنگی مشرف به رودخانه‌ای کوچک تراشیده شده‌اند.

برم دلک نسبت به نقش‌برجسته‌های مشهورتر مانند نقش رستم یا نقش رجب کمتر شناخته شده است، اما اهمیت آن در نمایش صحنه‌های نادر خانوادگی و آیینی در هنر ساسانی چشمگیر است.

توصیف نقش‌برجسته‌های برم دلک

نقش بزرگ (پنل اول) – صحنه خانوادگی ساسانی

• ابعاد: ارتفاع ۱.۸ تا ۲.۱ متر، عرض ۲.۶ متر

• ویژگی‌ها: صحنه‌ای بی‌نظیر از یک مرد (احتمالاً شاه ساسانی) که گلی شبیه نیلوفر آبی را به زنی (احتمالاً همسرش) تقدیم می‌کند.

• ژست زن با دست به دهان، نشانه‌ای از احترام یا آیین مذهبی است.

• در زیر بازوی مرد، کتیبه‌ای پهلوی وجود دارد که خوانش آن هنوز محل بحث است.

تفسیر پژوهشگران

• والتر هینز: صحنه را به شاهزاده نرسه و الهه آناهیتا نسبت می‌دهد.

• لوکونین و فرای: مرد را بهرام دوم و زن را شاپوردختک می‌دانند.

• اردمان: آن را نمادی از آیین‌های زرتشتی و انتقال قدرت می‌داند.

اهمیت این صحنه در نمایش روابط خانوادگی سلطنتی است که در هنر ساسانی بسیار نادر بوده است.

نقش کوچک (پنل دوم) – شاه و موبدان

• ابعاد: دو بخش مجزا (۲.۷۵×۱.۲۵ متر و ۲.۰۸×۱.۲۵ متر)

• ویژگی‌ها: شاه بهرام دوم با تاج خاص خود (بال عقاب و گوی بالای تاج) در سمت چپ دیده می‌شود. او دست راستش را به دهان برده (ژست احترام زرتشتی) و دست چپش بر شمشیر است.

• در سمت راست، یک روحانی بلندپایه (احتمالاً کارتیر، موبدان موبد) با همان ژست ایستاده است.

این صحنه نشان‌دهنده پیوند قدرت سیاسی و دین زرتشتی در دوره ساسانی است.

اهمیت تاریخی و فرهنگی برم دلک

• تاریخ‌گذاری: قرن سوم میلادی (دوران حکومت بهرام دوم و نرسه).

• ویژگی شاخص: نمایش هم‌زمان قدرت سلطنتی، مذهب زرتشتی و نقش زنان در دربار.

• مقایسه: مشابه نقش‌های سراب قندیل و بیشاپور، اما با هویت خانوادگی و مذهبی برجسته‌تر.

• اهمیت برای مطالعات باستان‌شناسی: شناخت بهتر از آیین‌های زرتشتی، نمادهای باروری، و جایگاه زنان در هنر ساسانی.

تاریخچه بازدید و مستندسازی برم دلک

از قرن هفدهم میلادی تاکنون، برم دلک مورد توجه سیاحان و باستان‌شناسان اروپایی بوده است:

1. ژان باتیست تاورنیه (Jean Baptiste Tavernier، فرانسوی، ۱۶۳۲-۱۶۶۵ م): نخستین توصیف مکتوب.
   • سال بازدید: بین ۱۶۳۲ و ۱۶۶۵ میلادی (دوران سفرهایش به ایران).
   • نتایج فعالیت‌ها: توصیف اولیه نقش‌ها در کتاب "شش سفر ژان باتیست تاورنیه به ترکیه، ایران و هند" (Les six voyages..., پاریس، ۱۶۷۹، جلد ۱، بخش ۵، صفحات ۷۳۶-۷۳۷). او نقش‌ها را به عنوان آثار باستانی توصیف کرد و جزئیاتی از صحنه خانوادگی ارائه داد.
   • اهمیت: اولین گزارش مکتوب اروپایی از سایت، که آگاهی اولیه از هنر ساسانی را در اروپا ایجاد کرد. این توصیفات پایه سفرنامه‌های بعدی شد و به جلب علاقه تاجران و سیاحان به فارس کمک کرد، هرچند فاقد تصاویر دقیق بود.
2. انگلبرت کمپفر (Engelbert Kaempfer، آلمانی، ۱۶۸۵ م): نخستین طرح‌های تصویری.
   • سال بازدید: ۱۶۸۵ میلادی.
   • نتایج فعالیت‌ها: اولین کسی که از نقش‌ها طرح (اسکچ) تهیه کرد و آن را در کتاب "توضیحات چیزهای ایرانی و آسیای دورتر" (Amoenitatum exoticarum..., لمگوویا، ۱۷۱۲، صفحات ۳۶۱ به بعد) منتشر کرد. طرح‌های او صحنه تقدیم گل و ژست‌های مذهبی را نشان می‌دهد.
   • اهمیت: اسکچ‌های کمپفر اولین مستندسازی بصری بودند و به درک هنری نقش‌ها کمک کردند. این کار پایه مطالعات iconographic (تصویرشناختی) شد و در قرن ۱۸ به عنوان مرجع برای باستان‌شناسان استفاده شد، و نقش کلیدی در انتقال دانش ساسانی به اروپا ایفا کرد.
3. کرنلیس دو برویان (Cornelis de Bruyn، هلندی، حدود ۱۷۰۴ م): سفرنامه و نقاشی‌های ساده.
   • سال بازدید: حدود ۱۷۰۴ میلادی (بر اساس متن اصلی و سفرنامه‌های هلندی).
   • نتایج فعالیت‌ها: توصیف و احتمالاً نقاشی ساده از نقش‌ها در سفرنامه‌هایش. او نقش‌ها را بخشی از ویرانه‌های باستانی فارس توصیف کرد و به جزئیات معماری اطراف اشاره کرد.
   • اهمیت: کمک به گسترش دانش در هلند و اروپا از طریق انتشار سفرنامه‌ها. فعالیت او بخشی از موج هلندی‌های کاوشگر بود که به انتقال آثار (مانند قالب‌گیری) کمک کرد و اهمیت در مستندسازی اولیه بدون ابزارهای مدرن داشت.
4. ویلیام اوزلی (William Ouseley، انگلیسی، ۱۸۱۱ م): گزارش علمی‌تر و مقایسه با دیگر آثار فارس.
   • سال بازدید: ۱۸۱۱ میلادی.
   • نتایج فعالیت‌ها: توصیف و شرح نقش‌ها در سفرنامه "سفرهای ویلیام اوزلی به ایران" (Travels in the East, ۱۸۱۹). او نقش‌ها را با نقش‌های دیگر فارس مقایسه کرد و به اهمیت مذهبی آن‌ها اشاره کرد.
   • اهمیت: توصیفات اوزلی به زبان انگلیسی، دسترسی دانشمندان بریتانیایی را افزایش داد و به درک روابط سلطنت و مذهب ساسانی کمک کرد. این کار در دوران استعماری بریتانیا، پایه سیاست‌های باستان‌شناسی در ایران شد.
5. آندریاس اشتولز (Andreas Stolze، آلمانی، ۱۸۷۷ م): نخستین عکس‌برداری حرفه‌ای.
   • سال بازدید: ۱۸۷۷ میلادی (همراه فردریش کارل آندریاس).
   • نتایج فعالیت‌ها: اولین عکس‌برداری از نقش‌ها، منتشر در کتاب "پرسپولیس" (Persepolis, برلین، ۱۸۸۲، پلاک ۱۴۵). عکس‌ها جزئیات کتیبه و چهره‌ها را نشان می‌دهد.
   • اهمیت: معرفی عکاسی به مستندسازی، که دقت علمی را افزایش داد و پایه مطالعات مدرن شد. این عکس‌ها برای مقایسه با نقش‌های دیگر ساسانی استفاده شد و به رمزگشایی کتیبه پهلوی کمک کرد.
6. زاره (Zara یا Zaraf، احتمالاً مسافر اروپایی ناشناخته‌تر، حدود قرن ۱۹):
   • سال بازدید: نامشخص (بر اساس متن اصلی، حدود اواسط قرن ۱۹).
   • نتایج فعالیت‌ها: توصیف و تصویربرداری ساده از نقش‌ها (جزئیات دقیق در منابع محدود).
   • اهمیت: کمک جزئی به مستندسازی، اما کمتر تأثیرگذار نسبت به دیگران؛ احتمالاً بخشی از گزارش‌های پراکنده اروپایی‌ها برای جلب توجه به سایت‌های فارس.
7. اوژن فلاندن (Eugène Flandin) و پاسکال کوست (Pascal Coste، فرانسوی، ۱۸۴۰-۱۸۴۱ م): نقاشی‌های دقیق و ارزشمند.
   • سال بازدید: ۱۸۴۰-۱۸۴۱ میلادی.
   • نتایج فعالیت‌ها: تهیه نقاشی‌های دقیق و هنری از نقش‌ها، منتشر در کتاب "سفر به ایران: ایران باستان" (Voyage en Perse. Perse ancienne, پاریس، ۱۸۵۱، صفحات ۶۶-۶۷، پلاک ۵۶). نقاشی‌ها صحنه خانوادگی و مذهبی را با جزئیات بالا نشان می‌دهد.
   • اهمیت: یکی از بهترین مستندسازی‌های بصری قرن ۱۹، که به درک iconography ساسانی کمک کرد. این کارها اسناد گران‌بهایی برای پژوهشگران مدرن هستند و در انحصار باستان‌شناسی فرانسه در ایران (از ۱۸۹۵) نقش داشتند، و به انتشار دانش هنری ایران در اروپا کمک کردند.

 

Hinz, W. (1969). Altiranische Funde und Forschungen. Berlin: De Gruyter.

Lukonin, V. (1979). Political, social and administrative institutions: Taxes and trade. In E. Yarshater (Ed.), The Cambridge history of Iran (Vol. 3, Part 2, pp. 681–747). Cambridge: Cambridge University Press.

Frye, R. N. (1962). The heritage of Persia. London: Weidenfeld and Nicolson.

Erdmann, K. (1943). Die Felsreliefs der Sasanidenzeit. Ars Orientalis, 1, 19–40.

Vanden Berghe, L. (1966). Reliefs rupestres de l’Iran ancien. Brussels: Musées royaux d’Art et d’Histoire.

Encyclopaedia Iranica. (n.d.). Barm-e Delak. In Encyclopaedia Iranica Online. Retrieved September 11, 2025, from http://www.iranicaonline.org/articles/barm-e-delak

 

Wikipedia contributors. (2025, September 10). برم دلک. In Wikipedia. Retrieved September 11, 2025, from https://fa.wikipedia.org/wiki/برم_دلک

خبرگزاری ایسنا. (۱۳۹۸، ۲۸ مهر). «تخریب آرام نقش‌برجسته‌های ساسانی در برم دلک شیراز». بازیابی‌شده در ۲۰ شهریور ۱۴۰۴، از https://www.isna.ir

خبرگزاری ایرنا. (۱۴۰۰، ۱۲ تیر). «هشدار درباره وضعیت حفاظتی نقش‌برجسته‌های ساسانی فارس». بازیابی‌شده در ۲۰ شهریور ۱۴۰۴، از https://www.irna.ir