پیشینه تاریخی شیراز؛ از الواح تخت جمشید تا زبان و گویش‌های کهن
شیراز در متون باستانی
شهر شیراز از دیرباز یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی و تمدنی ایران بوده است. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که نام شیراز در الواح باروی تخت جمشید، مربوط به دوره هخامنشیان، بارها ذکر شده است. در این الواح ایلامی، نام شیراز با صورت‌های گوناگونی دیده می‌شود، از جمله:
ti-ra-iz-zí-iš
ši-ra-is-zí-iš
ti-ra-zí-iš
پژوهشگرانی چون والتر هینتس و هاینتس کُخ این صورت‌ها را بررسی کرده و نام باستانی شیراز را به گونه‌هایی مانند δirāčiš بازسازی کرده‌اند. همچنین تاورنیه با پیروی از کَمرون و والا، نام کهن شیراز را Dīrāčiš دانسته است.
زبان و فرهنگ در شیراز کهن
زبان امروز شیراز فارسی است و در رده زبان‌های جنوب‌غربی ایران جای می‌گیرد. اما مسیر تاریخی زبان در شیراز، خود داستانی جذاب دارد:
فارسی نو ادامه فارسی میانه است.
فارسی میانه ریشه در فارسی باستان دارد.
برخی پژوهشگران معتقدند که فارسی میانه پیش از ثبت نوشتاری، از زبان پارتی تأثیر فراوان پذیرفته است.
دیدگاه زبان‌شناسان
زوندرمان: فارسی میانه تا سده سوم میلادی زبان اصلی مردم فارس بوده است.
اشمیت: پیوستگی مستقیم فارسی میانه و فارسی باستان قطعی نیست.
ویندفور: فارسی میانه تحت تأثیر گسترده زبان پارت قرار داشته است.
گویش باستانی شیراز
جالب است بدانید که حتی در روزگار هخامنشیان، در قلب سرزمین پارس، تنها فارسی باستان رایج نبوده، بلکه گویش‌های دیگری نیز استفاده می‌شده است. یکی از این گویش‌ها، گویش باستانی شیراز بوده که ویژگی‌های آوایی ویژه‌ای داشته و از فارسی باستان متمایز بوده است.
این گویش در دوره میانه شباهت‌هایی با فارسی میانه مانوی داشته است.
با فارسی میانه زردشتی و فارسی نو تفاوت آشکاری نشان می‌داد.
بر اساس پژوهش‌ها، می‌توان گویش شیرازی را شاخه‌ای مستقل در میان زبان‌های ایرانی دانست.
لهجه شیرازی قدیم
اسناد تاریخی گویای آن است که تا قرن نهم هجری، مردم شیراز با لهجه‌ای گفت‌وگو می‌کردند که تفاوت‌هایی جدی با زبان دری (زبان رسمی آن زمان) داشت. این موضوع نشان می‌دهد که شیراز نه‌تنها در معماری و فرهنگ، بلکه در هویت زبانی نیز جایگاه ویژه‌ای داشته است.
نام جای های کهن در شیراز
یکی از جذاب‌ترین بخش‌های پیشینه شیراز، پایداری نام‌ها و نام جای های است. زبان‌ها در طول تاریخ دگرگون می‌شوند، اما نام مکان‌ها اغلب هزاران سال زنده می‌مانند. بسیاری از محله‌ها، روستاها و مناطق شیراز هنوز نام‌هایی دارند که ریشه در فارسی باستان، فارسی میانه، گویش شیرازی باستان و حتی زبان ایلامی دارند.
این نام جای های امروز همچنان در میان مردم رواج دارند و مانند زنده‌ترین اسناد تاریخی گذشته شیراز را روایت می‌کنند.
بررسی الواح تخت جمشید و شواهد زبان‌شناسی نشان می‌دهد که پیشینه شیراز بسیار کهن‌تر از آن چیزی است که بسیاری می‌پندارند. از نام‌های ایلامی گرفته تا گویش شیرازی باستان، همه و همه حکایت از شهری دارند که در طول تاریخ نه‌تنها مرکز سیاست و فرهنگ بوده، بلکه در زبان و اندیشه ایرانی نیز نقشی ماندگار داشته است.