پارینه‌سنگیِ دشت شیراز
مقدمه
دشت شیراز یکی از مهم‌ترین مناطق ایران برای مطالعه تاریخ کهن بشر است. کشفیات باستان‌شناسی نشان می‌دهد که این منطقه نه تنها در دوره‌های تاریخی و اسلامی، بلکه هزاران سال پیش و در دوران پارینه‌سنگی نیز محل سکونت و فعالیت انسان‌های اولیه بوده است. وجود غارها و پناهگاه‌های متعدد، منابع آبی و شرایط طبیعی مساعد، باعث شده که دشت شیراز در زمره‌ی کانون‌های مهم زیست انسان در فلات ایران قرار گیرد.
دوران پارینه‌سنگی در ایران و شیراز
پارینه‌سنگی میانی (۲۵۰ تا ۴۰ هزار سال پیش)
دوره‌ی پارینه‌سنگی میانی با حضور انسان نئاندرتال و ساخت ابزارهای سنگی سبک به سبک موستری مشخص می‌شود. این ابزارها شامل سرپیکان‌ها، خراشنده‌ها و تیغه‌های ابتدایی هستند. در این زمان، شیوه‌های زیستگاه‌یابی فصلی، تغییر فناوری ابزارسازی و دگرگونی در شیوه‌های شکار باعث تنوع فرهنگی و معیشتی شد (وحدتی نسب و جایز، ۱۳۹۶؛ Matthews & Fazeli Nashli, 2022).
شواهد در دشت شیراز
در بررسی‌های انجام‌شده، تاکنون ۱۷ غار و پناهگاه صخره‌ای شناسایی شده‌اند که دارای آثار و دست‌افزارهای پارینه‌سنگی هستند. افزون بر آن، ۴ محوطه روباز نیز کشف شده که در آن‌ها ابزارهای سنگی یافت شده است. از جمله:
-
محوطه‌ی مجتمع خلیج فارس در شمال غربی شیراز → احتمالاً کارگاه‌های ساخت ابزار سنگی.
-
اشکفت قد برم‌شور → یکی از مهم‌ترین مکان‌های دارای شواهد قطعی دوران پارینه‌سنگی.
پارینه‌سنگی جدید (۴۵ تا ۲۰ هزار سال پیش)
در این دوره، صنعت ابزارسازی دچار تحولات بزرگی شد:
-
گذار از صنعت تراشه به صنعت تیغه
-
استفاده از استخوان و شاخ حیوانات در ابزارسازی
-
ساخت ابزارهای سایشی و ادوات سنگی پیشرفته
-
تزیین بدن با آویزها و مهره‌ها
-
ایجاد ارتباط میان مراکز دوردست
-
ابداع روش‌های ذخیره‌سازی غذا و تأسیسات پخت و پز
در شیراز، مدارک قطعی این دوره به‌ویژه در اشکفت قد برم‌شور به‌دست آمده است؛ از جمله ابزارهای سنگی و بقایای استخوانی جانوران شکارشده (همزوی زرقانی و همکاران، ۱۴۰۲).
اشکفت قد برم‌شور
موقعیت جغرافیایی
اشکفت قد برم‌شور در ۱۵ کیلومتری جنوب‌شرق شیراز، در منتهی‌الیه حاشیه شمال‌غربی دریاچه مهارلو و در نزدیکی جاده شیراز–بندرعباس قرار دارد. مختصات جغرافیایی آن:
-
N 3260630 , E 660180 R39
ارتفاع غار از سطح دریا حدود ۱۴۸۰ متر و از کف دره حدود ۱۲ متر است. دهانه غار رو به شمال‌غرب قرار دارد و در گذشته در کنار آن چشمه آب شیرینی وجود داشته که بنا بر گفته‌ی اهالی محلی حدود چهار دهه پیش خشک شده است.
ویژگی‌های غار
-
طول دهانه: ۳۰ متر
-
عمق: ۱۵ متر
-
ارتفاع سقف: ۱۰ متر
این غار بزرگ اما کم‌عمق، در سازندهای کارستی و سنگ‌های آهکی شکل گرفته است.
کاوش‌های باستان‌شناسی
در سال ۱۴۰۲، کاوش‌های باستان‌شناسی در دو ترانشه انجام شد:
-
ترانشه ۱: در جلوی دهانه غار، با عرض ۱/۵ متر و عمق ۲/۵ متر → یافته‌های اندک.
-
ترانشه ۲: در داخل غار، به ابعاد ۱×۱ متر و عمق ۱/۶ متر → منجر به کشف چهار افق باستان‌شناسی شد.
یافته‌ها شامل:
-
ابزارهای سنگی
-
استخوان‌های جانوری
-
بقایای زغال
نتایج کاوش‌ها
بر اساس داده‌های اولیه، لایه‌های فرهنگی این غار مربوط به پارینه‌سنگی جدید هستند، هرچند نشانه‌هایی از گذار از پارینه‌سنگی میانی به جدید نیز دیده می‌شود. نکته مهم این است که شواهدی از فراپارینه‌سنگی (۲۰ تا ۱۲ هزار سال پیش) نیز در این غار وجود دارد.
دوره فراپارینه‌سنگی و اهمیت آن
فراپارینه‌سنگی زمانی است که سبک معیشت انسان تغییر کرد. انسان‌ها از شکار حیوانات بزرگ به سمت شکار حیوانات کوچک‌تر مانند خرگوش، پرندگان، لاک‌پشت و ماهی حرکت کردند. این تغییر باعث شد ابزارها و تکنیک‌های جدیدی ابداع شوند، از جمله:
-
صنعت ریزتیغه (میکرولیت)
-
ابزارهای چندمنظوره
-
روش‌های پیچیده‌تر شکار
وجود این شواهد در اشکفت قد برم‌شور نشان می‌دهد که شیراز نه تنها در پارینه‌سنگی میانی و جدید، بلکه در فراپارینه‌سنگی نیز یکی از مراکز مهم زیست انسان‌های اولیه بوده است.
اهمیت کشفیات دشت شیراز
یافته‌های به‌دست آمده از غارها و پناهگاه‌های شیراز به‌ویژه اشکفت قد برم‌شور نشان می‌دهد که:
-
این منطقه یکی از مراکز اصلی استقرار انسان در ایران پیش از تاریخ بوده است.
-
ابزارها و بقایای کشف‌شده، اطلاعات ارزشمندی درباره سبک زندگی، فناوری و معیشت انسان‌های اولیه در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد.
-
شیراز، با وجود وسعت کم دشت، یکی از غنی‌ترین حوزه‌های باستان‌شناسی پارینه‌سنگی در ایران است.